Tekst: Anton de Wit

Slechts de stemmen verraden waar we ongeveer zijn. Er wordt gelachen en gekeuveld in uitgelaten Spaans. We staan midden in de menigte; om ons heen jonge mannengezichten, verlicht door het oranje schijnsel van straatlantaarns. Een jongen neemt een grote teug uit een halveliterblik mierzoete energydrink. Een andere jongen uit een jerrycan water. Dan klinkt een bel: als één man zakt de menigte door de knieën. De stemmen verstommen. Nog een bel. Met al hun kracht tillen de mannen iets zwaars op, om het te laten rusten op de schouders. Trommels beginnen te roffelen in een statige cadans. De gezichten verstrakken. Eén van de dragers neemt nog een paar vlugge hijsen van zijn sigaret. De stoet zet zich langzaam in beweging. Plechtig. Gedragen.

Met deze scène opent de korte film Via Dolorosa van filmmaker Menno Otten, die afgelopen december in première ging op het documentairefestival IDFA. Voor de opnames reisde Otten naar Málaga, Zuid-Spanje, waar jaarlijks tijdens de Semana Santa – de Goede Week voor Pasen – vele processies plaatsvinden. Het idee voor Via Dolorosa, zo vertelt de jonge regisseur in zijn appartement in de Amsterdamse Baarsjes, ontstond bij toeval tijdens een familiebezoek in Spanje. De tante bij wie hij verbleef tipte het evenement, maar hij ging met tegenzin.

Otten: “Ik had die nacht slecht geslapen, was leeg en moe. Toen ik daar kwam, had ik het gevoel in een carnavalsoptocht te zijn beland. Ik vond het nogal een commerciële poespas. Ik hoorde harde muziek, getrommel, de lampen schenen fel. En ik herinner me dat ik het allemaal niet in me toeliet. Tot op het moment dat de mannen kwamen – de dragers in de processie. Ik zag hun gezichten, de ernst van hun blik. Toen kwam het pas in de volheid bij me binnen. Ik werd tot mijn eigen verbazing heel emotioneel. Die emotie kon ik helemaal niet plaatsen. Achteraf denk ik: ja, ik voelde God daar toch heel sterk. Niet in de poespas er omheen, maar in de gezichtsuitdrukking van die mannen. Dat is de kern van de Semana Santa.”

Nog twee keer keerde hij terug in de daaropvolgende jaren. Eén keer om verdere research te doen, één keer om te filmen. De vorm stond hem steeds helderder voor de geest: de camera zou slechts op de gezichten van de mannen inzoomen – alles eromheen blijft buiten beeld. Een methode die hij eerder met succes toepaste: ook in zijn documentaire In een vergeten moment uit 2009 bracht hij louter close-ups van gezichten in beeld, toen van wachtende mensen bij een tramhalte in Amsterdam.

Het effect bevreemdt en intrigeert: de kijker gaat onwillekeurig gedachten en gevoelens invullen, gissen naar het verhaal achter de blik. “Dat is de kracht van de close-up. Hoe leger en kaler ik die film maak, hoe meer je als kijker kunt invullen. Bij In een vergeten moment was ik op zoek naar momenten van inkeer en verstilling die je bij het wachten op de tram kunt ervaren. In onze gehaaste tijd zijn zulke momenten schaars – maar ze zijn er wel, we hebben ze allemaal wel eens. In die zin is In een vergeten moment ook een religieuze film, hoewel mensen daarbij anders dan bij Via Dolorosa de link met religie niet zo legden. Beide films zijn ook geïnspireerd door de Russische iconografie. Ook op een icoon zie je meestal slechts een gezicht, en die zijn opvallend leeg van uitdrukking. Er is geen emotie in hun blik te lezen, maar juist dat maakt ze zo fascinerend en tijdloos.”

Terug naar Málaga. De strakke gezichten van de dragers beginnen wel iets te verraden. Nee, geen emotie, wel vermoeidheid. Pijn. Zweetdruppels op het voorhoofd. Een enkeling puft en grimast als een vrouw in barensnood. Wat dragen deze mannen eigenlijk? Ook dat blijft buiten beeld. “Het doet er ook niet toe”, zegt Otten. “Wat ze dragen, is waar ze in geloven. En ja, het is zwaar, maar ook dat hoort bij het geloof. Het kruis dat Christus droeg was ook zwaar. Ze dragen zwaar. Ze dragen pijn. Ze dragen elkaar. Vul het verder zelf maar in.”

Voor nuchtere Nederlanders, zo weet Otten, zijn dit soort uitbundige uitingen van een zuidelijker soort katholicisme vaak moeilijk te begrijpen. Als wij er naar kijken, lijkt het op aapjes kijken. De aapjes blijven raar, en ook een beetje eng. “Als ik alles eromheen had laten zien – de trommelmannen, de bekende puntmutsen die mensen met de Klu Klux Klan zijn gaan associëren – dan geef ik kijkers ook alle reden om het eng en raar te vinden. Ik denk dat wij in onze streken niet goed met de hoeveelheid metaforen om kunnen gaan. Het is veel te veel beeldtaal voor ons, veel te operatesk. Wij Nederlanders zijn hele goede documentairemakers: wij kijken graag van een afstandje, maar doen er niet aan mee. We slaan het gade, vinden het boeiend, maar dan nog hebben we er meteen heel veel meningen over. Hoe zuidelijker je komt, hoe beeldrijker de mensen zijn, en hoe filmischer ook. Want filmmaken staat of valt bij dit soort symbolen, bij wonderen, bij het onverklaarbare en groteske. Kijk naar zo’n processie: eerst trommels, dan gezangen, dan rozen, dan als klap op de vuurpijl de mannen. Het is zo filmisch.”

Afstand houden is onmogelijk in Via Dolorosa. We lopen mee tussen de mannen. Sjokkend, wiegend. We vergeten de tijd. Het duurt even voor we beseffen dat het tromgeroffel is weggestorven. Het is stil geworden, in een verre verte klinkt ijl gezang. Dan zien we de uitdrukkingen op de gezichten om ons heen veranderen. De pijn en vermoeidheid verdwijnen plotseling. De één na de andere blik richt zich omhoog. De pupillen verwijden zich.

“Je voelt dat er iets gebeurt. Dat is geen manipulatie van mij als filmmaker, ik laat het slechts zien. Toen Via Dolorosa op het IDFA werd vertoond merkte ik in de zaal dat dat moment herkend wordt. Mensen worden erdoor geraakt, sommigen voelen zich er ongemakkelijk bij. Maar hoe dan ook: men kan er dan niet meer omheen dat het bestáát.” Wat dan? “Ik hoop dat ik het heb laten zien. Als ik daar woorden aan moet geven…” Otten aarzelt. “Kijk, persoonlijk denk dat God tot hen komt. Maar dat zijn meteen zulke grote woorden. Ik kan het ook kleiner maken, zo klein als ik het in de film heb proberen te maken. Ik laat zien hoe zij omhoogkijken. Ze horen iets. Engelengezang. Ze zien iets. Wat? Ik kan daar heel veel woorden aan vuil maken. Maar ik wil dat met de film niet doen.”

“Het doet me ontzettend veel als mensen na afloop tegen me zeggen: ik ben zó geraakt, ik werd zo meegesleept, maar ik weet niet waarom, ik kan het niet benoemen. Dan heb ik blijkbaar iets aan de oppervlakte gebracht waarvan mensen in eerste instantie misschien niet wisten dat het bestond, maar wat ze desalniettemin herkennen – want het moet toch enigszins bij je belevingswereld aansluiten om je te kunnen raken. Dat wat ze niet kunnen benoemen, dat is het magische, het wonder, dat wat tussen ons in leeft. Het onverklaarbare. Zij geven het misschien geen naam, ik geef het wel een naam, maar dat doet er verder ook niet toe. Als ze het gezien hebben betekent het dat ze het erkennen. Dan denk ik: mission accomplished.”

Op de flarden Spaanse stemmen na blijft Via Dolorosa een woordeloze film. Zo moest het zijn. Hij ziet er zelf ook de ironie wel van in: dat uitgerekend hij – de zoon van twee woordkunstenaars van naam en faam, schrijvers Vonne van der Meer en Willem Jan Otten – de beelden liever voor zich wil laten spreken. Toch denkt hij dat hun métier ook niet zo anders is. Het gevoel voor mystiek, de intieme vertrouwdheid met een katholieke beeldtaal: het lijkt wel degelijk in de genen te zitten. Menno Otten: “Daarbij denk ik dat zeker mijn vader ook iemand is die het liever met minder woorden vertelt. Datgene waar het ten diepste om gaat laat zich niet in woorden vangen. Poëzie en film lijken wat dat betreft veel op elkaar. Een film als deze heeft weinig verhalende elementen, is op het eerste gezicht heel plat. Ook een goed gedicht lijkt eenvoudig. Maar daaronder zit een gelaagdheid. Als je er beter naar gaat kijken en luisteren, komt er uit die onderlaag iets bovendrijven.”

“Mijn ouders hebben in hun leven sterk hun eigen weg gezocht, en hebben mij daar ook altijd toe aangemoedigd. Zij hebben mij geleerd dat zoeken een vorm van maken is. Dat vertaalt zich nu terug in mijn films, in die zin dat mijn films altijd vanuit een fascinatie starten die ik wil onderzoeken. Al makend zoek ik, al makend vind ik antwoorden. Het maken van dit soort films geeft mij ook een antwoord op de vraag wat geloof voor mij persoonlijk betekent.”

Wat Via Dolorosa hem leerde over zijn geloof? “Dat het iets is wat je met vrienden kunt beleven, en dat het niet alleen maar vroom is en sober. Dat besef ben ik lang kwijt geweest. In een mis kan ik het geloof intens beleven. Maar als ik dan weer in de stad ben, met vrienden in de kroeg sta, dan is het weg. Het is hier niet vanzelfsprekend, je moet het steeds uitleggen, verdedigen. Daar is het iets van de hele gemeenschap, iets heel natuurlijks. Je loopt de processie als jongen van 15 met je vader, als je 30 bent loop je misschien vooraan terwijl je vader hem niet meer kan lopen. Je loopt met je vrienden, en drinkt achteraf gezellig een biertje. Ook dat hoort erbij. Het geloof is niet verkrampt, bestaat niet alleen van bij de gratie van naar de mis gaan. Dat alles zag ik daar, en dat sterkte me weer. Zo is filmmaken voor mij een manier om mijn geloof in leven te houden. Door mijn camera erop te richten ontdek ik schoonheid, verstilling in alle dingen. We leven in zo een mooie wereld. Als ik niet film, vergeet ik dat weleens.”