Wat een goed idee om de week waarin de eindexamenproducties van de Filmacademie in Amsterdam worden gepresenteerd, om te dopen tot festivalweek, met het voormalige filmtheater Desmet als festivalcafé, een dagelijks festivalkrantje en een publiek dat aan het einde van de week een publiekswinnaar aanwijst.

Veel aanstormende filmmakers blijken ook al hun eigen website te hebben, waar eerdere korte films en clips te vinden zijn. Het medium lijkt er voor uitgevonden. Lichting 2009, zo blijkt uit de vijftien eindexamenfilms, is een ondernemende bende die uitfladderde naar Vlaanderen, India, Estland en Rusland en nieuwe Nederlanders filmde uit Moldavië en Kosovo.

Ze kwamen niet terug met zomaar wat exotische filmpjes, maar met zoektochten naar de eigen wortels en de drijfveren van mensen. Zoals Jeroen van Velzen die naar India trok om in zijn korte documentaire ’Baba’ een oude Indiër vast te leggen die is begonnen aan zijn reis naar het hiernamaals en door de filmmakers met eerbied wordt gadegeslagen bij zijn bizarre rituelen.

Opvallend dit jaar is ook het aantal Russisch geïnspireerde verhalen, zoals ’Tzirk’ van Nova van Dijk over een achtjarig Russisch meisje dat door haar ouders niet bepaald kleinzielig wordt opgeleid en opgevoed in een Russisch circus, met als huisdier een konijnen etende python. Een Rus, een Tsjetsjeen en een Moldaviër proberen het ook samen te rooien als hardwerkende, illegale slopers in Nederland (’Bingo’, van Timur Ismailov), evenals de Kosovaarse kunstenaar die is gevlucht voor de oorlog in zijn land, maar de bommen en granaten nog steeds hoort (’Iliriana’, van Ernest Meholli).

De jonge filmmakers onderzoeken met geestdrift de wereld waarin we leven, getekend door immigratie vanuit Oost-Europa en de angst die dat weer bij anderen opwekt, zoals bij de 21-jarige Vlaming Peter Moelans die zich heeft opgeworpen als voorzitter van de nationalistische studentenverenigigng KVHV Antwerpen. Hij wordt geportretteerd in ’Brul van de Leeuw’, de korte documentaire van Thijs Schreuder die zich verwonderde over de groeiende achterban van Wilders en Verdonk in Nederland, en op pad ging om in Vlaanderen een teleurgestelde, strijdvaardige jongen vast te leggen op zoek naar een eigen identiteit als Christelijke Vlaming, met de Belgische vlag in zijn vizier. Opvallend is de humane, niet veroordelende houding die veel jonge filmmakers aannemen. Niet het antwoord lijkt voorop te staan, maar de zoektocht.

Ontroerend zijn ook de kinderportretten ’Wes’ van Peter Hoogendoorn en ’Jacco’s Film’ van Daan Bakker, vernoemd naar twee jongetjes die op zichzelf worden teruggeworpen. De een heeft te maken met ruziënde ouders en trekt zich terug in een vrolijke fantasiewereld. De ander, een hartveroverend Rotterdams jochie, wordt op schoolreisje geconfronteerd met de dood van zijn moeder.

Lichting 2009 toont een reeks ontroerende portretten die een bonte samenleving spiegelen, zowel in documentaire als fictie, en het is alsof het allemaal samenkomt in de mooiste film van het jaar: ’In Een Vergeten Moment’ van Menno Otten waarin grote en kleine, dikke en dunne, zwarte en witte mensen worden gefilmd, wachtend op de tram, even diep in zichzelf gekeerd met hun wensen en dromen.

Waaraan moet een goede eindexamenfilm voldoen? Op de NFTA lijkt de definitie de laatste tien jaar te worden bepaald door de televisie: eindexamenfilms moeten geschikt zijn voor tv-uitzending. Aan elke film is een omroep verbonden, die geld steekt in de film en hem uitzendt. De bemoeienis van de omroepen voorkomt vaag experimenteel gefröbel, maar lijkt ook zinvolle filmavonturen te ontmoedigen.

Of ligt het gebrek aan experimenteerdrift dat uit het werk van lichting 2009 spreekt aan de studenten? De meeste van de zeven fictiefilms, zes documentaires, één animatiefilm en acht commercials doen denken aan vertrouwde tv-formats. Affiniteit met de moderne internationale (art)cinema is ver te zoeken.

Slechts één student verwijst in de toelichting op haar film als inspiratiebron naar filmmakers. Die student is Palomo Aguilera Valdebinot, die voor haar relatiedrama Blijf bij me, weg John Cassavetes en Mike Leigh als voorbeelden noemt. Hoog gegrepen? Zeker, maar de filmmaakster wil risico nemen, en ‘op haar bek durven gaan’. Dat gaat ze trouwens niet, al lukt het haar niet de emotionele intensiteit uit de beginscène vast te houden.

Ook niet bang uitgevallen is de in Azerbeidzjan opgegroeide Timur Ismailov. Boven zijn dramaBingo (kan die titel nog worden veranderd?) hangt de geest van de Britse sociaal-realist Ken Loach. Een illegale Moldavische twintiger werkt in Nederland met een illegale Tsjetsjeen en Rus in de bouw. Als hun koppelbaas na een ernstig ongeluk de Tsjetsjeen laat verdwijnen, gaan bij de twintiger de ogen open. Gedreven, krachtig drama, met een mooie slotscène in Moldavië.

In de categorie degelijk valt Wes (Peter Hoogendoorn), over een jongetje dat weet dat zijn moeder niet lang meer te leven heeft. Moeite met de werkelijkheid heeft ook het knulletje in het inventieve en geestige Jacco’s film (Daan Bakker). Om niet ten onder te gaan in de enorme ruzies die zijn ouders over zijn hoofd uitvechten, fantaseert het jochie een parallelrealiteit waarin hij het briljante middelpunt is. De film lijkt geschikt voor een rondje langs internationale kinderfilmfestivals.

Dat is niet het geval met Het mysterie van de volle maan, dat een aflevering is van een nog niet bestaande tv-griezelserie voor kinderen. Een weerwolf (goede special effects) maakt een Vinexwijk onveilig. De makers, met als regisseur Jeffrey de Vore, kennen ongetwijfeld Het huis Anubis. OpHet mysterie van de volle maan is niets aan te merken, maar waarom willen filmacademiestudenten als visitekaartje hapklaar tv-voer maken? Waarom de misschien laatste kans om volstrekt compromisloos te kunnen uitpakken, laten lopen?

Over naar de documentaires, waarbij het bijna traditie is dat een film zich in Rusland afspeelt. Dit jaar is dat Tzirk (Nova van Dijk), dat een portret schetst van een circusstel, dat hun achtjarige dochtertje met harde hand klaarstoomt voor het circusleven. In Nederland zou de arbeidsinspectie en jeugdzorg op de stoep staan, maar in Rusland gaat het anders toe. Rusland komt ook ter sprake in De herinnering en daarna (Nelleke Koop), waarin een oma, haar dochter en haar kleindochter praten over de invloed van de naoorlogse Russische bezetting van Estland. Het verhaal over onderdrukking komt niet goed uit de verf en wordt ontsierd door een dramatische voice-over, die de ellende er nog eens extra inpepert.

Beter geslaagd zijn de twee documentaires die in België spelen. Altijd 19 (Stephane Kaas) portretteert een 23-jarige Vlaamse jongen die sinds een ongeluk vier jaar geleden geen kortetermijngeheugen meer heeft. De jongen denkt nog steeds dat hij negentien is. Als hij een potje tafeltennis speelt, wordt het nooit meer dan 1-0. De film zou een pilot kunnen zijn voor een nieuwe tv-serie over curieuze ziektebeelden.

In de categorie curieuze denkbeelden gooit Brul van de leeuw (Thijs Schreuder) hoge ogen. De film portretteert de voorzitter van een nationalistisch-Vlaamse studentenvereniging die dol is op vlagvertoon, sjerpen en strijdliederen. De film suggereert dat hij houvast zoekt, omdat hij zich niet kan optrekken aan zijn vader die in Alzheimerduisternis leeft. Psychologie van de koude grond, maar Brul van de leeuw biedt een aardig inkijkje in het Vlaamse nationalisme.

De beste film van Lichting 2009 is In een vergeten moment (Menno Otten). De grofkorrelige film toont gezichten van wachtende mensen bij een tramhalte. Weet u hoe u kijkt als u staat te wachten? Na het zien van In een vergeten moment weet u het. De film toont prachtige opnamen van in gedachten verzonken gezichten. De makers, die zich lieten inspireren door een foto van een vrouw in de Parijse metro, spreken van vergeten momenten: de seconden dat het bewustzijn los komt van de alledaagse werkelijkheid. In een vergeten moment heeft alles wat een goede eindexamenfilm moet hebben: lef, originaliteit en – hiep hiep hoera – een filmische blik.

De films van Lichting 2009 zijn deze week dagelijks te zien in de Filmacademie. Ook is er t/m vrijdag elke avond vanaf 21.00 uur een programma rond de films in Desmet. Meer informatie valt te lezen op een speciale pagina op deze website: www.cineville.nl/nfta.

Na het zien van een foto van Ed van der Elsken, waarop een vrouw uit Tokyo in een metro opzij kijkt en volledig in gedachten verzonken te zijn, wist regisseur Menno Otten dat hij iets bijzonders in zijn handen had. Op het moment van bedenken was hij in zijn laatste jaar van de Nederlandse Film en Televisie Academie aanbeland en moest een afstudeerproject maken. Otten was al vier jaar druk geweest met het maken van documentaires en had een stijl ontwikkeld dat op z’n minst bijzonder genoemd mag worden. Naast het feit dat hij het heerlijk vindt om de alledaagse dingen te verheven tot iets groots, lijkt hij ook totaal geen boodschap te hebben aan conventies. In de startende cinema van Menno Otten speelt namelijk het abstracte beeld een grote rol. Zo ook In Een Vergeten Moment.

In deze twintig minuten durende kortfilm gaat hij opzoek naar de blik uit die foto van Ed van der Elsken. Naar eigen zeggen zijn hij en zijn crew een jaar lang bezig geweest met het fotograferen van mensen, filmen van de stad en schrijven in hun dagboek. Uiteindelijk vonden ze de blik en begrepen ze hem, hoewel de onzekerheid of dit als constructie voor de film zou kunnen werken altijd aanwezig bleef. De uitkomst is een oordeelloze film die slechts observeert en ons als publiek in de schoenen van die blikdragers probeert te plaatsen.
Otten beperkt zich slechts tot het maken van extreme close-ups van mensen bij willekeurige tramhaltes in Amsterdam. Echter zullen de mensen nooit de camera ontdekken gezien deze op verre afstand van hun lijkt te staan. We zijn dus de voyeur en net als Otten naarstig op zoek naar die blik.

De ongelofelijke hoeveelheid ruis verraad dat de film op 16mm is geschoten, iets dat overigens absoluut niet in zijn nadeel werkt. Doordat het 16mm format over het algemeen bekend staat om zijn extreme korrel en daardoor het beeld bij tijden wat onscherp kan overkomen heeft Otten alle ruimte om te spelen met zijn montage. Door de constant aangehouden close-up en de verre afstand van het onderwerp zullen er dus een hoop objecten tussen hen passeren. Otten maakt hier gebruik van door zijn film te openen met een Brakhagiaanse montage van horizontaal passerende trams en fietsers. Onscherp vliegen er allerlei dingen door het beeld, terwijl het geluid meespeelt in het hectische beeldballet. Af en toe vangen we een glimp op van een hoofd, maar pas na enkele minuten begin het zoeken naar de blik. Interessant is dat hiermee Otten zijn onderzoek publiek maakt: we zijn getuige van hoe hij te werk is gegaan en duiken net als hem langzaam in zijn onderwerp.

De eerste gezichten komen in beeld. Otten speelt met zijn publiek. Enkele keren denken we het gezien te hebben, om er dan achter te komen dat het vals alarm was. Een beetje zoals de jonge regisseur zich zo

u hebben gevoeld tijden

s het proces. Het geluid zakt af en toe langzaam af om dit gevoel te versterken. Hoe langer de film duurt des te meer kom ik erachter in hoeverre het geluid en het beeld met elkaar rijmen. Enerzijds lijken het totaal afzonderlijk gemonteerde onderdelen, terwijl het ook precies samenvalt. Sterker nog, ze versterken elkaar.

En dan komt dat eerste moment. Een vrouw wiens blik eerst overal was lijkt zich nu te focussen op een punt. Dan zien we in haar ogen dat ze nergens naar kijkt. De transformatie is zichtbaar, maar tegelijkertijd onbeschrijfelijk. Het geluid is gereduceerd in volume en de wereld om haar heen lijkt te verdwijnen. Slechts enkele geluiden van de buitenwereld zijn hoorbaar, maar zo zacht dat ze eigenlijk niets meer zijn dan een onderdeel van de ruis op de geluidsband. Het heeft geen sturende functie, gelukkig. Het geluid is van de blik, van de leegte in het moment. Beter dan dit had hij het niet kunnen duidelijk maken.

Meerdere blikken volgen. Een meisje met een enorme bontkraag, een haast angstig kijkende oude vrouw, een allochtone jongen, iedereen heeft dat moment in zich zonder er ooit van bewust te worden. Tijdens deze momenten lijkt het alsof het beeld stil staat, alsof de regisseur voor het gemak een foto heeft genomen. Het voordeel van de 16mm in dit geval is dat het beeld in beweging blijft door diezelfde ruis.

Toegegeven, de waardering voor de film werd meegeholpen door het feit dat ik als enige in de zaal zat. Ik was helemaal alleen met het scherm waarop de blikken aan me voorbij vlogen. Door de rust om mij heen kon ik me volledig concentreren op een film die me nog het meest deed denken aan Necrology (1971), waarin Standish Lawder minutenlang een rolltrap met een constante stroom aan mensen achterstevoren afspeelt en ondersteund met dramatische muziek, en het werk van Peter Tsscherkasky, iets dat vooral voortkomt uit de hectische momenten van de film waarin vooral het samenspel tussen geluid en beeld voor mij de link was. Verder deed de ritmische montage me denken aan de avant-garde uit de jaren ’20 en ’30.

Uiteindelijk is In Een Vergeten Moment vooral een moment om niet te vergeten. Zelden raakte ik zo ondersteboven van een film die niets anders doet dan compromisloos observeren zonder zichzelf te mengen met zijn onderwerp. Het is een bijzondere ervaring gegeven door een veelbelovende jonge filmmaker die erop uit is om je als kijker met andere ogen naar de alledaagse wereld te kijken.

Jammer genoeg was afgelopen week de eerste en de laatste week dat de film draaide en nu is hij slechts vanavond (zondag 27 juni 2010) nog te zien in het Filmmuseum in Amsterdam om 19:00. Gezien hij maar 20 minuten duurt en slechts 3 euro kost raad ik iedereen aan dit nog even mee te pakken.

Het antwoord kwam niet.

Roosen maakte de korte documentaire Mam, over haar moeder die aan de ziekte van Alzheimer lijdt. Het is een confronterend, pijnlijk portret. Eerlijk wordt dat ook wel genoemd. Puur.

Ook de openingsbeelden van Contact zijn eerlijk en puur. Daarin wordt een aantal aboriginals gefilmd die nog nooit andere mensen hebben gezien, laat staan blanke mensen, en laat al helemaal staan een camera. De angst en verbijstering zijn van hun gezichten te lezen.

Voor zijn fascinerende vormexperiment In een vergeten moment (Time within Time; genomineerd voor de IDFA Award for Student Documentaries) filmde de jonge Amsterdamse filmmaker Menno Otten vijf weken lang acht uur per dag bij een tramhalte in het centrum van Amsterdam. In de grotestadshectiek zoekt hij – met een Ed van der Elsken-achtig oog – naar verstilling; naar het moment waarop de wachtenden bij de halte alles om zich heen lijken te vergeten en het leven even tot stilstand komt.

De geportretteerde hebben geen idee dat ze worden gefilmd, dat zou de betovering verbreken, en zijn ook achteraf niet om toestemming gevraagd. Maar Otten kan zich niet voorstellen dat iemand bezwaar maakt; hij heeft iedereen immers op een zo eerlijk en oordeelloos mogelijke manier gefilmd en ook niet gemanipuleerd in de montage of met de muziek.

De film is intussen vertoond op het Nederlands Film Festival, op televisie en is ook te zien op het grote videoscherm CASZuidas. Maar er heeft zich nog niemand bij Otten gemeld dat hij zichzelf heeft herkend – niet om hem te complimenteren, noch op hoge poten. Tijdens de Q&A’s die hij in Nederland heeft gehad begint eigenlijk niemand over de privacykwestie.

Maar mocht zich de komende dagen iemand melden, dan zal Otten alsnog om toestemming vragen, vervolgens om vergeving. En als dat ook niet helpt, zal hij het fragment uit zijn film halen.

Dat is ruimhartig. Volgens de Amsterdamse straatfotograaf Theo Niekus heb je in de openbare ruimte helemaal niets te willen. ‘Hoezo privacy? Er hangen overal camera’s op straat.’